OUTRAS FORMAS TRABALLAR POLO PATRIMONIO

David Martín Freire Lista traballa no Instituto de Xeociencia na facultade de Ciencias Xeolóicas na Universidade Complutense de Madrid e no CSIC. 

Dentro do Instituto e no Departamento de Xeomateriais está realizando unha investigación sobre o deterioro e conservación de materiais xeolóxicos do patrimonio.

Ademáis de diversas publicacións sobre o tema,  adícase a divulgar a súa labor  por medio de minivídeos que pretenden achegarse a todos os públicos, informándonos de forma amena sobre os problemas que sofre o granito, a ubicación de canteiras históricas así como a posta en valor da pedra tradicional.

Aí van algúns exemplos que nos enviou.

https://www.youtube.com/watch?v=AEOTPmU2tnQ&t=27s

https://www.youtube.com/watch?v=7A-IJjAGlKE&t=88s

EN BUSCA DA VILA ROMANA DE CENTROÑA

O xacemento de época antiga ou tardo-antiga máis importante do concello de Pontedeume é a coñecida como Vila romana de Centroña, que foi escavada por José María Luengo no ano 1950 puidéndose ver os materiais atopados (restos de tégula e latericio, mosaico, mármore e fragmentos de pintura mural) expostos no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón (A Coruña). O xacemento foi datado no século IV da nosa era e o informe da intervención publicado no Tomo XVII do Caderno de Estudos Galegos no ano 1962.

Materiais da Vila romana de Centroña.

Logo da escavación de Luengo non volveu haber intervencións coñecidas na Vila de Centroña, pero si temos constancia por veciños dos arredores do achado de materiais como restos de mosaico na cala inmediatamente inferior chamada O Cerrulo (aínda que algúns recentemente teñan a teima de cabiarlle o nome polo de Jajuai). 

Calas de Centroña e O Cerrulo

O pasado sábado 10 de setembro un grupo de ardóbrigos, dirixidos polo noso particular guía local Gonzalo (e desde xa ardóbrigo de honor) dirixímonos ao lugar de O Cerrulo en busca do que puidese quedar da Vila romana de Centroña.

O borde litoral da parroquia de Centroña está formado por un acantilado de mediana altura (pouco máis de 15 ou 20 metros de altura) de rocha de lousa e xabre moi alterada e traballada ano tras ano por mareas e correntes que a van desfacendo de maneira ben visible. O límite entre as terras de cultivo e a ría está inzado por unha franxa de mesta fraga de castiñeiros, salgueiros e loureiros que van caendo ao mar a medida que este socava a inestable terra que a sostén. Por este terreo, certamente perigos, tivemos que adentrarnos para poder chegar ao pouco que queda hoxe en día da Vila romana.

Os acantilados están moi erosionados

O que nos mostrou Gonzalo foi un resto de paramento cuberto pola hedra que despexamos para poder velo mellor,  Os restos que puidemos ver teñen forma de U e uns 2 metros de altura na parte máis alta e uns 3 metros de ancho no seu interior, construído en obra de mampostería de xisto con algunha peza de granito polo medio.

Os restos que atopamos estaban cubertos pola hedra

Levabamos unha copia do plano levantado no seu día por J.M. Luengo, e despois de darlle moitas volta concluímos que se trataba dos mesmos muros da parte sur que aparecen no plano. Despistou moito o feito de que non queda absolutamente nada dos fragmentos de muro que había ao norte, pero é que realmente os axentes erosivos traballan con moita intensidade nesa parte da costa. O realmente sorprendente é que os restos atopados non parecen tan deteriorados despois de 66 anos de exposición ás inclemencias se os comparamos coas fotos da escavación que publicamos.

Plano do xacemento levantado por J.M. Luengo en 1950

Fotos da escavación, Museo Arqueolóxico de A Coruña.

Agora toca reflexionar sobre a necesidade dunha nova intervención que de seguro sacaría á luz máis elementos materiais que puideran contribuir ao  mellor coñecemento do noso pasado.

SOBRE AS PEDRAS GRAVADAS APARECIDAS EN NOGUEIROSA

O pasado día 15 de agosto o xornal La Voz de Galicia daba conta dun achado supostamente arqueolóxico a instancias do coñecido empresario eumés Cheché Veiga que atopou nunha finca nas proximidades do castro de Nogueirosa dúas pedras cunhas imaxes gravadas. Onte, un grupo de socios de Ardóbriga acompañados polo alcalde de Pontedeume e os concelleiros de Cultura e de Obras puidemos examinar nos xardíns da Casa da Cultura onde está depositadas, xunto ás lápidas de a Ínsua e de Centroña, á espera do exame dos expertos que envíe Patrimonio para a súa avaliación.

Entre o grupo non había persoas especializadas en gravados prehístóricos, pero a maioría eramos coñecedores da Historia da Arte con certa experiencia no tema por ter visitado numerosas estacións de gravados rupestres en diferentes zonas de Galicia e mesmo con coñecemento dos procesos técnicos da cantería e da talla en pedra. Observamos as pedras e analizamos diferentes aspectos das mesmas:

1. AS PEDRAS: 
Trátase de dous bloques de granito de forma cadrangular irregular de aproximadamente un metro de longo por uns 80 cm de ancho e uns 20 de grosor. As pedras están en bruto e presentan aristas que carentes de erosión que revelan unha extracción de canteira relativamente recente (non hai máis que comparalas coas pedras veciñas procedentes de A Ínsua de non máis 500 ou 600 anos de antigüidade). Non é frecuente, ademais, que este tipo de gravados aparezan sobre pedras destas características.

Pedra nº 2

Pedra nº 1

2. A ICONOGRAFÍA:
Na pedra que chamaremos nº 1 hai dúas formas xeométricas, unha delas é unha espiral atravesada por unha liña rematada nos extremos polo que pode interpretarse como puntas de frecha contrapostas, o outro deseño consiste nun tríscele formado por tres estreitas medias lúas que lembran follas de fouciño cunhas cazoliñas intercaladas nos tres hocos. Os temas da espiral e o tríscele son frecuentes na iconografía dos pobos célticos, é de todos coñecido, pero os aspectos formais con que aparecen aquí son certamente innovadores e non se parecen estilísticamente a ningunha que teñamos visto antes en museos ou publicacións. 
Na pedra que chamaremos nº2 pódense ver tres imaxes: unha figura animal (acaso unha cerva?), unha figura humana moi esquemática e co que podería ser un arco na súa man dereita e un conxunto de liñas formando unha especie de espiña de peixe o de árbore sen follas. Son motivos frecuentes na iconografía dos petroglifos da Idade do Bronce, pero estes adoitan aparecer sobre afloramentos de rocha natural (de aí a denominación de arte rupestre) e non sobre fragmentos de pedra extraídos de canteira. Ademais o aspecto do "arqueiro" lembra máis ao monicaco feito por un neno que aos cazadores ou guerreiros que se poden ver, por exemplo, en Campolameiro.

3. A TÉCNICA:
A técnica empregada é lixeiramente diferente nas dúas pedras. Nos dous casos empregáronse procedementos de talla indirecta cunha ferramenta punzante (punteiro) na pedra nº 2 e cunha ferramenta de corte (cicel ou mesmo mediacana) que deixou claras pegadas nas puntas dos brazos do tríscele na nº 1, as cazoliñas desta foron feitas cun instrumento de corte xiratorio (taladro ou trépano) inexistente na prehistoria e as pegadas pódense notar tanto á vista como ao tacto.

CONCLUSIÓNS:
Á espera do dictame do experto de patrimonio, todo parece indicar que as formas talladas nas dúas pedras son de factura moderna. Ademais, no contexto da visita puidemos saber que nos días anteriores as pedras foron analisadas por Juan Sobrino e por membros do Grupo Arqueolóxico Terra de Trasancos coincidindo a súa opinión coa nosa.

ACTIVIDADE DE DIVULGACIÓN CO CPI CASTRO BAXOI DE MIÑO

Foi o pasado día 22 de xuño e como actividade de peche do curso para os alumnos e alumnas de 1º de ESO do CPI Castro Castro Baxoi de Miño, a excursión que eles tanto demandaron ao longo do curso por fin realizada. Hai que agradecer moito aos 36 rapaces e rapazas que asistiron á actividade, xa que o día anterior fixeran unha intensa excursión á Barbanza que durou todo o día baixo unha calor en ocasións dificilmente sosportable, por iso é comprensible que un pequeno grupo quedara na casa. Tamén é moi de agradecer a colaboración das tres profes acompañantes (Begoña, Elvira e Chus), sen a súa atención aos nenos o profe de Plástica, actuando tal día como monitor-guía de Ardóbriga, non daría feito con tanto choio.

A excursión iniciouse á 9:30 coa saída en bus do cole. A primeira parada fixémola na urbanización Costa Miño Golf, onde explicamos sen baixar do bus os restos neolíticos que aínda se conservan (dúas mámoas) e o que foi destruído para facer a urbanización pantasma (unha gran mámoa e máis os restos dun poboado da mesma época).

Continuamos o itinerario cara ao Breamo subindo pola estrada que vai dende o lugar de O Barro (Vilar, Pontedeume). Á altura do lugar de Vista Alegre fixemos outra parada para contemplar polos portelos do bus a panorama da desembocadura do Eume e a paisaxe arqueolóxica que dende alí podemos apreciar: castros de monte Casto, As Modias e río Castro en Cabanas e de Nogueirosa, Ombre e Aurela e Pontedeume.

O bus deixounos no cruce coa estrada que vaixa a Sambollo, así que subimos a pé o treito máis empinado. Unha vez no cumio explicámos aos rapaces as particularidades do Breamo como montaña sagrada e a súa existencia como santuario dende tempos moi remotos, as súas implicacións territoriais na época pre-romana e o seu cristianamento e consagración á San Miguel na Idade Media, así como o interese folclórico, turístico e patrimonial de todo o entorno e da grave alteración destes valores que provocan o cultivo intensivo do eucalipto.

Iniciamos despois o descenso a pé con parada e visita ao castro de Castrelo. O lugar estaba impracticable, pero non para o grupo máis atrevido de alumnos do cole de Miño que, precedidos e guiados polo seu profe de Plástica, conseguiron completar unha circunvalación da croa con algún que outro rabuñazo das silvas. Toda unha aventura que lles quedará gravada como aos seus compañeiros de anos anteriores.

O estado selvático do castro retrasounos o programa de visitas que tiñamos previsto e non puidemos ver o de A Ínsua, xa en Boebre. Así que atallamos polas nova beirarrúas da estrada costeira ata o lugar de recollida no cruce de Perbes, non sen antes facer a xa tradicional "parada e magueirazo de refresco" na casa do profe na Arbosa. Chegamos de volta ao cole con tempo de repoñernos antes de que saíra o transporte escolar, os nenos amosaron agradecidos o seu contento. Un encanto de nenos!!! MOITAS GRAZAS A TODOS.

PXOM DE PONTEDEUME: QUEDA MOITO POR FACER

O pasado venres día 27 de maio foi unha data que quedara para a historia en Pontedeume: aprobouse definitivamente o tan esperado Plan Xeral de Ordenación Municipal (PXOM) tras moitos anos de espera.

Unha vez feitas as felicitacións de rigor a toda a cidadanía eumesa toca un momento de reflexión. Este documento suponse un instrumento de apoio e referencia para o ordenamento urbano, para a regulación do crecemento dos núcleos que compoñen o concello e máis para a protección do seu tan rico como depauperado patrimonio histórico, cultural e paisaxístico.

Dada a amplitude do ámbito de regulación do PXOM é fácil que haxa descontentos, disconformes e cabreados. Sen embargo, a necesidade dunha regulación actualizada á lexislación creo que era admitida por todos, o que difícilmente xustifica tan dilatado retraso na súa aprobación se non é en termos de intereses bastardos e de politiqueos de mediopelo ou de manifesta incompetencia.

Pero que ninguén se chame a ilusións! Se nos tempos das normas subsidiarias non había vixiancia do seu cumprimento e reinaba o "ti vai facendo..." e o interese duns poucos por dar "pelotazos" o que levou á destrucción de boa parte do patrimonio arquitectónico histórico da vila, a agresións diversas a xacementos arqueolóxicos e a un dos nosos principais activos económicos como é a paisaxe, qué nos pode facer pensar que de agora en adiante todo vai ser diferente?

Lexislación e normativa de todos os rangos, dende convenios internacionais a plans urbanísticos pasando pola Constitución e o Estatuto de Autonomía, son incumpridas por que ten a obriga de aplicalas . Se as agresións ao Patrimonio e á Paisaxe quedan impunes, se non se artella un sistema eficiente de policía e sanción con tolerancia 0, se derrubar un edificio catalogado ou levantar dúas plantas de máis resulta gratuíto e mesmo sales gañando, por poñer algún dos moitos exemplos posibles que levaron a este concello a situación de extrema alerta na que está, en definitiva, se non hai control isto é un descontrol total, dinamitaremos o longo pasado da vila e quedaremos sen futuro.

É preciso un labor intenso de concienciación cidadá, de educación e civismo, un cambio de paradigma que faga recoñecer á xente que o modelo urbanístico extensivo e intensivo só conduce á ruína, o abandono de obras, ao paro; que non é un camiño eficaz para crear emprego. Un casco vello limpo, vivo e activo, un Camiño de Santiago en condicións presentables, unhas praias con augas e areas limpas, uns montes xestionados con criterios de sustentabilidade evitando especies foráneas invasivas,  un patrimonio arqueolóxico posto en valor e visitable. Todo isto, acompañado dalgunhas cousas máis como a mellora das comunicacións ferroviarias, xeraría calidade de vida e atraería xente á vivir na comarca reactivando a economía local e redundando no ben común. Aquí temos responsabilidade todos.

CHARLA NA AVV OS CASTROS DE CENTROÑA

O pasado día 13 de maio fixemos unha nova actividade de divulgación. Desta vez foi por invitación da Asociación de Veciños Os Castros de Centroña, no seu local da antiga escola unitaria da parroquia ante un público atento e participativo xa que íamos falar do patrimonio cultural da súa parroquia que eles saben que é de moita riqueza. 

Non era esta a primeira ocasión en que realizabamos actividades en conxunto ámbalas dúas asociacións, en xullo de 2012 e con motivo do centenario do achado do Torques de Centroña organizamos unha excursión conxunta ao castro de Viladonga e, especialmente, ao Museo Provincial de Lugo onde puidemos ver na súa vitrina blindada o famoso torques atopado nunha leira próxima ao castro de Castrelo.

Preparamos a charla a conciencia, xa que tíñamos especial interese en que os veciños de Centroña foran conscientes do importante patrimonio arqueolóxico que agochan as súas terras. Así, tras unha breve presentación da asociación, dedicada a quen aínda non nos coñecía, pasamos a describir esa riqueza arqueolóxica de Centroña seguindo unha traxectoria diacrónica documentada cos datos máis recentes sobre a cultura do pobo galaico en xeral e ártabro en particular, facendo especial fincapé na contextualización histórica e territorial do xacemento de Castrelo, da súa relación co pobo ártabro dos prucios e co santuario pre-cristián de Breamo. Tamén falamos da importancia da vila romana de Centroña, no lugar que aquí coñecen como O Cerrulo, dentro do sistema de relacións comerciais que caracterizaron os momentos de dominación romana.

Seguidamente pasamos a informar da situación legal deste patrimonio, xa que moitos dos asistentes, ou persoas ben achegadas a eles, teñen propiedades afectadas por estes xacementos. Procuramos insistir na importancia da súa protección, avalada por lexislación de todos os niveis, desde convenios internacionais ata o nivel básico de concreción lexislativa patrimonial que figura no PXOM que pronto será aprobado definitivamente.

Finalmente ofrecimos aos veciños e veciñas asistentes ao acto unha serie de alternativas de uso e posta en valor do castro de Castrelo a través de varios exemplos. Desde iniciativas de carácter institucional con participación cidadá ás privadas como a campaña dun coñecido medio de comunicación para a declaración BIC do castro de Baroña ou a iniciativa veciñal de Castrolandín con recuperación de tradicións esquecidas incluída. En todo caso insistimos na necesidade de buscarlle un uso social que beneficiase a toda a veciñanza e aconsellando aos propietarios que negociasen algún modo de cesión de uso ou da propiedade co concello para dar saída viable a unhas propiedades en terrreno arqueolóxico de moi escaso valor comercial e moi alto valor comunitario.

ACTIVIDADES CO IES BREAMO

Un ano máis volvemos realizar esta interesante actividade de divulgación en colaboración co profesor Víctor Mateo que imparte as materias de Antropoloxía e Filosofía no IES Breamo de Pontedeume. A actividade que propoñemos dende Ardóbriga para a materia de Antropoloxía de 1º de bacharelato consiste dúas partes:
A primeira, desenvolvida o venres día 6 de maio consistiu nunha charla na aula na que fixemos unha presentación da nosa asociación, dos nosos obxectivos e actividades. Despois fixemos un relato da intervención arqueolóxica no castro de A Ínsua no 2011 no que os rapaces puideron ver algúns dos achados da mesma como tégula, latericio e pequenos anacos de cerámica.

A segunda, realizada o mércores 11 do mesmo mes de maio, consistiu nunha excursión guiada co seguinte itinerario: 

Saimos do instituto pasadas as 8:30 en autobús cara o monte Breamo. Por motivos de maniobrabilidade do coche quedamos á altura do cruce coa estrada que sube de Sambollo, pasado o mirador, pero antes fumos facendo paradiñas sen baixar do bus para contemplar as paisaxes arqueolóxicas que se poden contemplar na ruta de subida. Unha vez no cumio, e a carón da capela románica dimos un repaso aos principais elementos antropolóxicos que caracterizan ao Breamo como montaña sagrada. 

Despois emprendimos o descenso do monte polo lado oeste que nos levou ao castro de Castrelo, que tamén comentamos, pero que estaba impracticable pola maleza e a moita auga caída nos días anteriores.

Por último, e depois de facer escala técnica no forno e na taberna de Boebre, baixamos ata a punta Carboeira onde fixéramos as sondaxes arqueolóxicas valorativas no 2011 que os rapaces xa coñecían pola charla do día 6 no instituto. O autobús recolleunos na recta, preto da igrexa parroquial.